Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Mezar taşları bulunduğu toplumun tarihi, kültürel ve sosyolojik özelliklerini barındıran en hoş yansımalardır. Göktürkler ve Selçuklulardan süregelen bu gelenek Osmanlı İmparatorluğu periyodunda de şekillendi, değişime uğradı ve o günlerde yapılmış mezar taşları günümüze kadar ulaştı. Bugün yaşadığımız topraklarda hangi mezarlığa gitsek gözümüze, yüzlerce yıldır ayakta kalmış, her biri farklı mana taşıyan birçok mezar taşı ilişir. Bir toplumun kültürünü ve bölgedeki varlığını ispat eden bu taşlar tarihi olarak da büyük bir delil niteliği taşır. Birbirinden farklı süsleme ve form ile karşımıza çıkan bu mezar taşlarının bize anlatacak bir öyküsü verecek bir bilgisi vardır lakin bunu sadece dikkatli bakanlar görebilir. Tıpkı İstanbul’un Zeytinburnu ilçesindeki Merkez Efendi Mezarlığı’nda bulunan Halil Ağa’nın mezar taşı üzere. Mevt sebebinin ‘karı dırdırı ve annesinin kavgaları’ olduğunu gelecek kuşaklara aktarmak isteyen Halil Ağa bize nasıl bir ileti vermek istedi?
TARTIŞMALARDAN BIKTI, İMAMA VASİYET VERDİ
Birkaç yıl evvel yolu İstanbul Zeytinburnu’ndaki Merkez Efendi Mezarlığı’na düşmüş biri ya da birilerinin gözüne bir mezar taşı ilişti. Taşın üzerindeki yazılı olan metnin ‘kadın dırdırı ve anasının kavgaları’ olmasından mıdır yoksa hakikaten enteresan görülmesinden midir bilinmez bu mezar taşı hayli dikkat çekti. Anlatılara nazaran mezarda yatan kişi Osmanlı İmparatorluğu periyodunda yaşamış sıradan bir insan ‘Halil Ağa’ idi. Rivayete nazaran Halil Ağa’nın eşlerinden yana pek yüzü gülmemişti. Birinci eşiyle sıkıntılı bir alakası olan Halil Ağa aradığı huzurun öteki bir bayanda olduğuna inandı. Bu sebeple ikinci sefer evlenen Halil Ağa başlarda gerçek aşkı bulduğuna ve keyifli olacağına inansa da birkaç ay sonra ikinci eşinin birinci eşiyle daima uğraştığına ve kendisini onunla kıyasladığına şahit oldu. İki eşiyle başı kedere giren Halil Ağa’nın kahırlarına bir de annesinin gelinleriyle olan hengameleri da eklenince günleri, ayları ve hatta yılları üçü ortasındaki bitmek bilmeyen sıkıntılarla çaba etmekle geçti. Vakitle düşünceden yatağa düşen Halil Ağa dünyadan göçüp gitmeden evvel iki eşinden intikam almak istedi ve periyodun imamlarından birinin yanına gitti. Öldükten sonra mezar taşına yazılmasını istediği o metni imama sundu. İmam, bunun Halil Ağa’nın bir vasiyeti olduğunu görünce metinde yazanları onaylamasa da kabul etmek durumunda kaldı. Hakikaten Halil Ağa kısa bir mühlet sonra vefat etti ve imam kelam verdiği üzere onun vasiyetini yerine getirdi.
Halil Ağa’nın Merkez Efendi Mezarlığı’nda bulunan mezarı
Merkez Efendi Mezarlığı’na defnedilen Halil Ağa’nın mezar taşına ise şu cümleler yazdırıldı:
“Merhum ve mağfûr
İla rahmeti Rabbihi’l-Gafur
Karı dırıltısından vefât eden
Es-Seyyid Halil Ağa
Ruhuna Fatiha
Sene 1260 (1844)”
Halil Ağa mezar taşında yazılı olduğu üzere eşlerinin ortasındaki çatışmadan ötürü mı hayatını kaybetmiş bilinmez fakat bu mezar taşı üzere öbür mezar taşları da bize yüzlerce yıl evvel yaşamış insanları, devrin sosyo-kültürel özelliklerine dair bir şeyler anlatıyor. Peki tarihi bilgi taşıyan bu mezar taşları gerçekte bize ne anlatıyor? Yalnızca mezar taşlarında yazan metinlerin değil, onların süsleme ve formlarının da bildiri niteliği taşıdığını söyleyen Dr. Selma Gül, “Türk mezar taşları Göktürkler ve Selçuklularla süregelen ve geçtiği toprakların inanışlarını da beraberinde getiren, Osmanlı devrinde de kendine mahsus üslupla devam eden esaslı bir defin geleneğidir. Bu gelenek 700 yıllık Osmanlı hakimiyetinde kitabe, süsleme ve form açısından klasiğin yanında yüzyıllar içinde eklenen üsluplar ya da modalarla farklı özellikler göstermiş, baş ve ayak taşı klasiğinden abidevi anıtlara dönüşmüştür” dedi.
Halil Ağa’nın Merkez Efendi Mezarlığı’ndaki mezarının farklı açılardan fotoğrafları
‘MEZAR TAŞI BİR MİLLETİN TAPUSUDUR’
Mezar taşlarının bir toplumun tapusu olduğunu ileten Dr. Gül, bu kalıntıların bir toplumun bir bölgedeki varlığının ispatı olduğundan toplumların varlıklarının ispatı olarak mezar taşlarını gelecek jenerasyonlar için miras olarak bıraktıklarına değindi.
Karşımıza çıkan mezar taşlarındaki kitabelerden ölen kişinin mesleği, mevt nedeni, ailesi hakkında bilgi aldığımızı söyleyen Gül, ölen kişinin mesleklerini belirten işaretler ya da süslemelerin ya da ölen kişinin hayattayken sevdiği yahut kullandığı objelerin de mezar taşlarında yer alabildiğini iletti. Birebir halde bir mezar taşında kullanılan süslemelerin periyodun sanat zevkinin anlaşılmasına da ışık tuttuğunun altını çizen Selma Gül, sırf süslemelerin bile ölen kişinin ekonomik durumuna dair değerli izler taşıdığını da hatırlatarak şu sözleri kullandı:
“Mezar taşı bir yandan da bir rekabetin de göstergesidir. Ne kadar büyük ve gösterişli olursa o kadar ilgi çeker, dua alır ve ölen kişinin hayattaylen düzgün bir iktisada ve toplumda varlıklı bir pozisyona sahip olduğunu gösterir.”
‘BOYUTU KİŞİNİN EKONOMİK DURUMUNU YANSITIR’
Ölen bir kişinin mezarının bulunduğu pozisyon bile bize çok fazla bilgi verdiğini söyleyen Dr. Gül, “Mezar taşları, boyutları, kitabeleri ve süslemeleri ile ziyaretçinin ilgisini çekmek ve bir duasını almak istenmesinin yanında, ölen şahsa bir statü kazandırır. Mesela Sur İçi’nde Şehzade Mehmed Camii haziresine gömülen bir vatandaş ile sur dışındaki bir mezarlığa gömülen vatandaş ortasında statü farkı vardır” tabirleriyle duruma açıklık getirdi.
Eyüp Nişancı Feridun Paşa Türbesi önde (baş taşında) buhurdan artta (ayak taşında) gülabdan tasvirli mezar taşı
Dr. Gül açıklamalarına devam ederken mezar taşlarındaki gülabdan ve buhurdan tasvirli mezar taşlarına dikkat çekerek aslında bu iki ögenin da bize bir bildiri verdiğinin altını çizdi.
Buhurdan ve Gülabdan’ın Türk mevt kültüründe değerli yere sahip olduğunun altını çizen Dr. Selma Gül, “Buhur ateşe atılmak yahut özel bir kap içinde yakılmak suretiyle hoş kokulu dumanından faydalanılan husus, tütsüdür. Buhurdan ise tütsünün yakıldığı kaptır. Gülabdan ise içine gül suyunun koyulduğu şişelerdir. Gül hem kendisi hem suyu bir cennet metaforu olarak görüldüğünden yani cennet kokusu olarak görüldüğünden Hz. Muhammed’in de gül üzere koktuğu tabir edildiği için İslam kültüründe kıymetli bir yere sahiptir. Dini ve özel günlerde olduğu kadar cenaze merasimlerinde de buhurdan ve gülabdan kullanımına kıymet verilirdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda hanedana mensup şahısların cenaze merasimlerinde de kethüdalar tarafından taşınan buhurdanlar cenazeye eşlik ettiğini biliyoruz” diyerek Buhurdan ve Gülabdan’ın birebir vakitte bir zenginlik göstergesi olduğu ve bunları minyatür sanatında resmedilen ayrıntılardan açıkça görebileceğimizin altını çizdi.
Birinci ve son görsel Şerife Hanife Hanım ve Halil Molla’nın mezar taşı, ikinci görsel ise Tahir Ağa Camii haziresinde bulunan bir mezar taşı
KARNINDA BEBEĞİYLE ÖLEN BAYANLARIN MEZAR TAŞI BİLE FARKLI
Osmanlı mezar taşlarında bazen çok enteresan uygulamaların da görülebildiğini tabir eden Dr. Gül, “Mesela bugün Türk İslam Yapıtları Müzesi’nde sergilenen bir bayan mezar taşı gövdesinde bir öbür mezar taşı daha yer alır. Bu mezar taşının gebe bir bayana ilişkin olduğu, doğum sırasında bebeğiyle vefat ettiği için mezar taşının bu formda yapıldığı görülür” dedi. Dr. Gül, 1832 tarihli bir mezar taşı kitabesinde de ‘Doğum yapıp şehid olan Şerife Hanife Hanım’ ve oğlu Halil Molla’nın mezarının bir örnek olduğuna işaret etti.
Balıklı Meryem Ana Rum Ortodoks Manastırı avlusunda bulunan yer döşemesi ve Merkez Efendi Süryani mezarlığından buhurdanlı mezar taşı örneği
TÜM SEMAVİ DİNLERDE BİR MANASI VAR
Son olarak bütün semavi dinlerde mevtten sonra hayatın varlığına inanıldığından mezar taşlarında birbirine benzeri cennet metaforlarını farklı biçimlerde görebilmenin mümkün olduğunu ileten Dr. Gül, şunu da ekledi:
“Mesela Müslüman mezar taşlarında cennet metaforu olarak servi ağacı, hurma ağacı, gül üzere tasvirler kullanılırken Hristiyan mezar taşlarında melek figürlerinin kullanıldığını görüyoruz.”
Balıklı Meryem Ana Rum Ortodoks Manastırının avlusunda yer alan mezar taşlarının üzerinde çoğunlukla ölen kişinin mesleğine yönelik bezemeler olduğunu ileten Dr. Gül, “Örneğin ölen kişi terzi ise makas, mühendis ve mimar ise iletki, gönye üzere çizim aletleri yer alır” diyerek açıklamalarını noktaladı.