Yusuf Yavuz
Türkiye’de doğal ömür alanları ve ekosistemler üzerindeki baskıyı denetlemeyi ve izlemeyi amaçlayan ÇED Yönetmeliği birinci çıkarıldığı 1993 yılından bu yana onlarca kere değiştirilerek adeta kalbura çevrildi. Geçtiğimiz Temmuz ayı sonunda yayımlanan son ÇED Yönetmeliği ile 2014 yılında yayımlanan yönetmelik kaldırıldı. Bilhassa tabiat tahribatında başı çeken madencilik dalına geniş imtiyazlar tanıyan yeni yönetmeliğin yürütmesinin durdurulması için Danıştay’da dava açan Tabiat Derneği, yönetmelik değişikliğinin getirdiği yeni düzenlemelere ait bir kılavuz da yayımladı. Tabiat Derneği avukatı Cem Altıparmak bahisle ilgili açıklamasında ÇED sürecinin yapılacak projelerin tabiata olan tesirini değerlendirmeyi amaçladığını fakat bu sürecin projelerden etkilenecek canlı, cansız her türlü varlığın haklarını muhafazada etkisiz kaldığına işaret ederek, “Bu yüzden ÇED mevzuatından kaynaklanan tüzel uyuşmazlıklar ve ÇED kararlarına karşı açılan davalar, tabiat muhafaza çabasında en çok açılan davalar listesinde birinci sırada yer alıyor” dedi.
ÇEVREYİ MUHAFAZASI BEKLENEN YÖNETMELİK 30 YILDA KALBURA DÖNDÜ
Türkiye’de birinci sefer 1993 yılında çıkarılan ÇED Yönetmeliği ortadan geçen yaklaşık 30 yıl içinde onlarca kere değiştirildi. En son 29 Temmuz 2022 tarihinde Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Çevresel Tesir Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği ile 2015 yılında yayımlanan yönetmelik kaldırıldı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ise geçtiğimiz Eylül ayında kuruma bağlı ünitelere gönderdiği talimatla yeni yönetmeliğin uygulanmasına yönelik yordam ve asılları bildirdi.
YENİ ÇED YÖNETMELİĞİ ETRAF KANUNUNA AYKIRI
Ancak doğal alanlar ve ekosistemler üzerindeki baskıyı artıran, buna rağmen yıkıcı projelere yönelik halkın gayret etmesini zorlaştıran düzenlemeler getiren yönetmelik değişikliğinin yürütmesinin durdurulması istemiyle Danıştay’da dava açıldı. Tabiat Derneği’nin Danıştay 6. Dairesi’nde açtığı dava dilekçesinde, yönetmelik değişikliğinin Etraf Kanununa, Anayasaya ve Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası muahedeler ile etraf siyasetlerine da ters olduğu savunuluyor.
ÇED SÜRECİNE KİMLERİN KATILACAĞINA YATIRIMCI KARAR VERECEK
Doğa Derneği’nin bahisle ilgili açıklamasında,Temmuz ayında yapılan yeni değişikliklerle, ÇED süreçlerine halkın iştiraki ve bilgiye erişimi konusundaki düzenlemeler sınırlandığı kaydedildi. Tabiat savunuculuğu yapan sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri ve barolar üzere yapıların ÇED süreçlerinin dışında tutulduğuna işaret edilen açıklamada, “Paydaş İştirak Planı yani ÇED sürecine kimlerin dâhil edileceği misyonu, yatırımcının çalışacağı özel şirkete verildi. Projeleri ÇED süreçlerinin dışında tutacak yeni düzenlemeler yapıldı. Tüm bu değişikliklere karşı Tabiat Derneği hukuk danışmanları Danıştay’da dava açtı. Kelam konusu davanın müracaat belgesi, bu bahiste çalışan hukukçulara ve tabiat savunucularına emsal olması hedefiyle bir yayın haline getirildi ve web sitemizdeki ‘Yayınlarımız’ kısmında herkesin erişimine açıldı” sözlerine yer verildi.
DOĞANIN HAKKINI SAVUNAN KURULUŞLAR KAPSAM DIŞI BIRAKILDI
Yeni yönetmelikte ‘Halk’ tanımından‘ulusal mevzuat çerçevesinde bir yahut daha fazla hükmî kişi yahut bu hukuksal şahısların birlik, tertip yahut gruplar’ sözlerin çıkarıldığı kaydedilen açıklamada, “Doğanın haklarını savunan meslek örgütleri, barolar, sivil toplum kuruluşları üzere yapılar, ÇED süreçlerinin dışında tutulmuş oldu” denildi.
DOĞANIN HAKLARINI YOK SAYAN PROJELERE YENİ İMTİYAZLAR TANINDI
ÇED evreleri tamamlanan bir projede, olağan kurallar altında 5 yıl içerisinde yatırıma başlanılması gerektiği, aksi durumda ise ÇED kararının geçersiz kaldığı belirtilen açıklamada, “yeni yönetmelik ile halkın verilen kararlara karşı kazandığı davalar ve yargısal süreçler zorlayıcı sebep kabul edildi. Belli müddette başlamazsa müsaadesi iptal olacak projelerin mühleti uzatılmış oldu. Bu düzenlemeyle yönetimin yargısal kontrolü işlevsizleştirildi. Dava sonucunda alınan kararlar hiç yokmuşçasına yatırımcıya ek mühlet tanınır hale geldi” sözlerine yer verildi.
MADEN, İNŞAAT VE GÜÇ ŞİRKETLERİNE ÇED KOLAYLIĞI
Doğa Derneği’nin açıklamasında, yeni yönetmelikle Projeleri ÇED süreçlerinden muaf tutmak için getirilen düzenlemeler hakkında ise şu bilgilere yer verildi:“Madencilik projeleri kapsamında, yıllık 400.000 ton ve üzeri kapasiteye sahip kırma eleme tesisleri ÇED süreçlerinin dışına çıkarıldı. Taş kömürü ve bitümlü hususların gazlaştırılması ve sıvılaştırılması projelerinde, ÇED sürecine tabi olması gereken günlük 50 ton kapasite alt sonu 500 tona çıkarıldı. Toplu konut projelerinde, ÇED sürecine tabi olması gereken 200 konut alt sonu 300 konuta çıkarıldı. Mermer ve dekoratif taşların kesme, sürece vs tesislerinde, ÇED sürecine tabi olması gereken yıllık 5.000 m3’lük kapasite alt sonu 10.000 m3’e çıkarıldı. Atık su artıma tesislerinde, ÇED sürecine tabi olması gereken kapasite alt hududu 10.000 m3/günden 30.000 m3’e çıkarıldı.”
‘DOĞA MUHAFAZA GAYRETİNDE EN ÇOK DAVA ÇED KARARLARINA’
Kısaca ÇED olarak anılan ‘Çevresel Tesir Değerlendirme’ sürecinin, yapılacak projelerin tabiata ve projenin etrafına olan tesirini değerlendirilmeyi amaçladığını lisana getiren Tabiat Derneği avukatı Cem Altıparmak, “Eğer projenin etrafa olumsuz bir tesir yapma ihtimali varsa bunun için alınacak tedbirleri belirler. Fakat bu süreçlerin, projelerden etkilenecek canlı, cansız her türlü varlığın haklarını muhafazada etkisiz kaldığını daima birlikte deneyimliyoruz. Bu yüzden ÇED mevzuatından kaynaklanan tüzel uyuşmazlıklar ve ÇED kararlarına karşı açılan davalar, tabiat muhafaza uğraşında en çok açılan davalar listesinde birinci sırada yer alıyor” diye konuştu.
‘YOKOLUŞU KÖRÜKLEYEN PROJELERE İMTİYAZLAR KABUL EDİLEMEZ’
Konuyla ilgili değerlendirmede bulunan Tabiat Derneği İdare Şurası Lideri Dicle Tuba Kılıç ise “Bu davayı yalnızca şirketlerin haklarını artırmaya yönelik olan ve tabiatın haklarını yok sayan yönetmelik değişikliğine karşı açtık. Gezegenimiz büyük bir yok oluşun eşiğinde. Bu yok oluşu körükleyen projelere yeni türel düzenlemelerle imtiyazlar tanınmasını kabul etmiyoruz. ÇED süreçleri biyolojik çeşitliliği, Kıymetli Tabiat Alanları, kırsal üretimleri ve mahallî ekonomileri direkt etkileyen süreçler. Tabiatın haklarını savunmaya ve mevzuat değişikliklerini takip etmeye devam edeceğiz” dedi.
SUDAKİ BALIĞIN, HAVADAKİ KUŞUN VE İNSANIN YAZGISI BUNA BAĞLI
Yönetmelik değişikliğini yargıya taşıyan Tabiat Derneği, emsal olması hedefiyle ÇED kavramı ve yönetmelik hakkındaki detayları da içeren davanın müracaat evrakını kurumun web sitesinden kamuoyu ile paylaştı. ‘Hukuk ve Doğa’ irtibat kümesi üyesi avukat ve hukukçuların ortak çalışması çalışmada özetle şu bilgilere yer veriliyor: “ÇED süreçleri, projelerin yapılmak istendiği yerde hayata kök salmış bizlerin, sudaki balığın, gökteki kuşun, tüm heybetiyle karşımıza dikilen bir dağın, börtü böceğin, üzerimize yağan yağmurun, soluduğumuz havanın, iklimin, atmosferin, ekmeğini tabiattan ve tabiatla uyumlu biçimde kazanan halkın yazgısını belirlemekle yakından ilgilidir. Bu yüzden tabiat hakkı, biyoçeşitlilik kaybı, atık krizi, iklim değişikliği üzere emsal savunuculuk pratikleri içinde uğraş eden herkes için ÇED süreçleri ve bu süreçler sonunda verilecek olan kararlar son derece kıymetlidir. Tesirli bir savunuculuk için ÇED süreçlerinin yakından takibi ve izlenmesi mecburidir.
‘ÇEVRE SİYASETLERİNİN OLUŞMASINDA İŞTİRAK HAKKI ESASTIR’
ÇED süreçlerinin yasal alt yapısını ise Etraf Kanunu ve ÇED Yönetmeliği oluşturmaktadır. 1983 yılında yürürlüğe giren Etraf Kanunu’nun hedefini açıklayan 1. hususu, bugünkü ve gelecek jenerasyonları kapsayacak biçimde etrafın ‘bütün canlıların ortak varlığı’ olduğunu vurgulamaktadır. Müdafaa prensiplerinin yer aldığı 3.maddenin (e) fıkrası ise, ‘Çevre siyasetlerinin oluşmasında iştirak hakkı temeldir. Bakanlık ve lokal idareler; meslek odaları, birlikler, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşların etraf hakkını kullanacakları iştirak ortamını yaratmakla yükümlüdür’ demektedir. Kanunun somut olarak hayata geçirilmesi için, Etraf Kanunu’nun 10. unsuru, gerçekleştirmeyi plânladıkları faaliyetler sonucu etraf meselelerine yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmelerin, çevresel tesir değerlendirmesi raporu almasını kaide koşmuş ve bu sürecin bakanlıkça çıkartılacak bir yönetmelikle düzenleneceğini tabir etmiştir.
‘ÜZERİNDE BU KADAR OYNANAN ÖTEKİ BİR YÖNETMELİK YOK’
Çevresel Tesir Değerlendirmesi Yönetmeliği olarak isimlendirilen bir yönetmeliğin çıkarılıp, yürürlüğe girmesi için ne yazık ki ortadan 10 yıl geçmesi gerekmiştir ve birinci yönetmelik 1993 yılında çıkarılmıştır. Birinci yönetmelikten bu vakte kadar geçen yaklaşık 30 yıllık mühlet içinde ÇED Yönetmeliği tekraren değişikliğe uğramıştır. Yönetmeliğin çeşitli unsurları 1999, 2002, 2004, 2009, 2013, 2016, 2017 ve 2018 yıllarında birer sefer; 2011 yılında iki sefer, 2000 ve 2019 yıllarında üç sefer değiştirilmiştir. 1997, 2002, 2003, 2008, 2013, 2014 ve 2022 yıllarında ise toplamda yedi sefer yeni ÇED yönetmelikleri yürürlüğe girmiştir. Tabiat ve etraf müdafaa mevzuatları içinde, üzerinde bu kadar çok oynanan ve bu kadar sık değişikliğe gidilen bir diğer bir yönetmelik daha yoktur.”
ÇED YÖNETMELİĞİ ÇEVREYİ DEĞİL, ŞİRKETLERİ KORUYOR
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın resmi istatistiklerine nazaran yönetmeliğin çıkarıldığı 1993 yılında 2021 yılına kadar geçen mühlet içerisinde 69.158 projeye ÇED Gerekli Değildir kararı verilirken, sırf 63 projeye ÇED Olumsuz kararı verilmiş. Yaklaşık 30 yılda 1221 proje için ÇED Gereklidir, 6489 proje için de ÇED Olumlu kararı verilmiş durumda. Madencilikten endüstriye, ulaşımdan güce, inşaattan turizme birçok alandaki yatırımların tabiat üzerindeki baskısını azaltmayı ve denetlemeyi amaçlayan yönetmelik kapsamındaki ÇED Gerekli değildir kararlarının yaklaşık yarısının madencilik yatırımlarına verilmesi dikkat çekiyor.